مختومقلی شناسی : مختومقلی پل ارتباطی بین ایران و ترکمنستان
جمعه, ۹ مرداد ۱۳۹۴، ۱۰:۵۴ ق.ظ
مختومقلی فراغی شاعری که با سروده‌هایش همواره مردم را به‌اتحاد و وحدت دعوت می‌کند و دیدگاهش نه تنها فرا قومی، بلکه جهانی است.
مختومقلی بنیانگذار ادبیات نوین ترکمنی است. وی برای کتابت اشعار خود سبک و سیاق ساده و خاصی را بوجود می‌آورد که این سبک، از آن زمان تاکنون پایدار باقی مانده و تمام شاعران معاصر وی و بعد از وی، از این سبک پیروی کرده‌اند.
مختومقلی در طول حیات خود، اشعاری با مختوای غنی اسلامی می‌سراید که تحسین همه عالمان مشرق زمین را برمی انگیزد و این اشعار برتری خاصی نسبت به شاعران کلاسیک دیگر به‌وی داده است و به‌خاطر همین و همچنین به خاطر خدمات ارزنده‌ای که وی با سرودن اشعارش، به مردم عرضه داشته، هر سال مراسم بزرگداشت باشکوهی در ایران و همچنین در ترکمنستان برگزار می‌شود.
البته بعد از کسب استقلال ترکمنستان و گشایش مرز بین ایران و ترکمنستان، روابط بسیار خوب و صمیمانه‌ای بین دو کشور در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بوجود آمد و به‌دنبال آن مردم دو کشور همسایه که 70 سال از دیدار یکدگیر محروم بودند، با تلاش رهبران دو کشور توانستند با یکدیگر دیدار کنند؛ همچنین از برکات این حرکت انساندوستانه، برای مردم ترکمنستان شرایطی پیش آمده که ضمن دیدار با بستگان و اقوام خود، بتوانند به زیارت قبر مختومقلی بیایند و در مراسم بزرگداشت این شاعر فرزانه شرکت کنند.
در همین راستا تعدادی از مسئولان و فعالان عرصه فرهنگی و هنری ترکمنستان هر سال به ایران آمده و در مراسم بزرگداشت مختومقلی شرکت می کنند و ساعاتی را مهمان مردم و مسئولان استان هستند.
شاعر با سروده‌هایش زندگی می کرده
می‌گویند شاعر با سروده‌هایش زندگی می‌کند و مختومقلی نیز از جمله شاعرانی است که همانند بسیاری از شاعران بزرگ ایران همانند: سعدی، حافظ، مولوی، فردوسی، خیام و غیره با سروده‌هایش برای همیشه در تاریخ ادبیات ایران اسلامی زنده خواهد ماند.
البته در ایران تمام اقوام سال‌هاست که بطور مسالمت‌آمیز در کنار هم زندگی کرده و می‌کنند و قانون اساسی ایران برای همه اتباع، به‌خصوص اقوام ایرانی، شرایط مساوی برای زندگی و فعالیت فراهم نموده، که این موضوع در اصل 19 و 20 قانون اساسی ایران آمده و بر اساس همین ماده‌های قانونی، تمام مردم ایران و اقوام ایرانی، بطور یکسان در فعالیت‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و هنری آزاد هستند و بر اساس همین ماده قانونی قوم ترکمن نیز مثل دیگر اقوام ایرانی، در فعالیت‌های سیاسی، مثل نمایندگی مجلس شورای اسلامی، شورای شهر و فعالیت‌های اقتصادی مثل تاسیس شرکت‌های خصوصی آزاد هستند و بر این اساس فعالیت می‌کند.
ضمنا بر اساس همین ماده‌های قانونی در حال حاضر بیش از10 انجمن فرهنگی و هنری و 5 نشریه با مدیریت صاحبنظران ترکمن در استان گلستان فعالیت می‌کنند و شرایط مساوی برای فعالیت همه اندشمندان در عرصه‌های فرهنگی و هنری فراهم شده و هیچ مانعی در کار آنان نیست. ضمنا چاپ 25 کتاب تفسیری طی چند دهه اخیر در ارتباط با اشعار مختومقلی توسط محققان ترکمن ایرانی، گواه بر این تلاش‌ها می‌باشد.
از سویی ایران اسلامی شاعران زیادی از اقوام مختلف دارد که هر کدام از آنان نام و آوازه جهانی دارند. مثل مختومقلی که از قوم ترکمن است و شهریار که از قوم ترک آذری و تیلیم خان، شاعری توانمند که از قوم قشقایی است و این‌ها دلالت بر آزادی فعالیت فرهنگی و هنری و فراهم بودن بستری مناسب برای همه ایرانی، از جمله قوم ترکمن، و نیز ایجاد معاونت اقوام در کادر ریاست جمهوری فعلی، گویای توجه خاص نظام اسلامی به‌اقوام است.
مختومقلی در ترکمنستان نیز برای مردم و مسئولان آن کشور بسیار اهمیت دارد، بطوری که برگزاری کنفرانس بین‌المللی مختومقلی که سال گذشته با تدبیر ریاست جمهوری آن کشور و با شرکت 400 شخصیت فرهنگی از 50 کشور جهان در عشق‌آباد برگزار شد، دلیل بر اهمیت مختومقلی در ترکمنستان است. به‌همین خاطر، به‌نظر برخی از صاحبنظزان، «مختومقلی» پل ارتباطی بسیار خوبی بین ایران و ترکمنستان است. البته این بدان معنا نیست که عامل وحدت و ارتباط فرهنگی بین دو کشور فقط به مختومقلی منتهی شود.
در این رابطه باید اضافه کرد که دو کشور بر اساس توافقنامه‌هایی که بین سران دو کشور بامضا رسیده، در تمام زمینه‌های فرهنگی ارتباط مستقیم دارند، زیرا دو کشور مشترکات تاریخی و فرهنگی دیرینه‌ای با هم دارند که امکان فعالیت مشترک در زمان دولت شوروری سابق امکان پذیر نبوده، اما حالا با کسب استقلال ترکمنستان شرایط بسیار مساعدی برای همکاری مشترک فرهنگی بین دو کشور بوجود آمده است. فعالیت رایزنی فرهنگی ایران در عشق آباد، برگزاری نمایشگاه‌های متعدد: کتاب، صنایع دستی در دو کشور، چاپ و نشر کتاب و غیره گویای آن است. البته این ظرفیت‌ها با عنایت و توجه مسئولان دو کشور می‌تواند، بطور عمیق‌تری گسترش یابد و همچنین با همکاری مشترک محققان دو کشور می‌توان با ترجمه، چاپ و نشر کتاب‌ها در دو کشور و نیز استفاده از منابع مکتوبی که در کتابخانه‌های مرکزی و آکادمی علوم ترکمنستان در ارتباط با تاریخ ایران قدیم وجود دارد، می‌توان فرصت خوبی را برای محققان و دانشجویان فراهم آورد تا آنان از این منابع بخوبی استفاده نمایند.
حال با ذکر این مطالب، بهتر است که قدری درباره زندگی و وطن خواهی شاعر مطالبی را عنوان کنیم.
مختومقلی کیست؟
مختومقلی فراغی، فرزند دولت محممد آزادی است که خود از شاعران و عارفان نامدار مشرق زمین محسوب می‌شود و شاعر در دوران کودکی و جوانی در مکتب او بزرگ شده و از دانش و عرفان پدرش به‌نهایت بهره‌مند می‌برد، بطوری که او پدرش را اولین معلم و استاد خود می‌داند.
این شاعر و عارف حق‌جوی، در سال 1153 هجری قمری، (1733 میلادی) در روستای «حاجی قوشان» (آجی قوشان)، در فاصله 20 کیلو متری شرق گنبد کاووس(استان گلستان) و در یک خانواده مذهبی، متولد می‌شود و در سال 1210 هجری قمری ( سال 1790 میلادی) در کنار چشمه «عبا ساری» واقع در پای کوه معروف و مرزی «سونگلی داغ»، در شهرستان مراوه‌تپه، وفات می‌کند و بعد در گورستان آق‌تقای در کنار پدرش به خاک سپرده می‌شود. (قاضی، 1346: ص 24)، (جرجانی، 1379، ص 15).
مختومقلی سپس برای ادامه تحصیلات دینی خود به‌مدرسه دینی ادریس بابا در قزل آیاق ترکستان می‌رود و بعد وارد مدارس خیوه و بخارا می‌شود. وی در بخارا با استادی بنام نوری کاظم بن باهر، که از ترکمن‌های سوریه بود، آشنا می‌شود، بعد‌ها مختومقلی با نوری کاظم برای سیر و سیاحت به افغانستان و هندوستان سفر می‌کنند و در نهایت با کسب علم و تجربیات فراوان بعد از سال‌ها دوری از وطن، به ایران مراجعت می‌کند و تا پایان عمر به‌تربیت فرزندان این دیار مشغول می‌شود.
مختومقلی با تخلص فراغی و پدرش با تخلص «آزادی» شعر می‌سرایند.
(جرجانی، 1379: ص 15)، (قاضی، 1345، ص 299)
مختومقلی در سرودن اشعار و فهم شعری خود برای توده مردم، بر خلاف اشعار پدرش و دیگر شاعران کلاسیک ترکمن که در گذشته از لغات و کلمات ترکی جغتایی که فهم آن برای توده مردم قدری دشوار بوده است، از لغات و کلمات معمولی و رایج در بین توده مردم آنروز استفاده می‌کند و بدین ترتیب سبک جدیدی را از خود به‌یادگار می‌گذارد و به پدر و بنیانگذار ادبیات نوین ترکمنی لقب می‌گیرد.
یادآور می‌شود که مختومقلی به سه زبان: ترکمنی، فارسی و عربی آشنایی و تسلط کامل داشته و در اشعارش به‌کرات از لغات و کلمات این زبان‌ها استفاده می‌کند و کسی که به‌ادبیات و زبان‌های عربی، فارسی و ترکمنی آشنا نباشد، هرگز نمی‌تواند به مفهوم واقعی اشعار وی پی ببرد. مختومقلی در طول حیات خود آنطوری که در اشعارش آمده، به اغلب شهر‌های ایران سفر کرده واغلب کتاب‌های شخصیت‌های فرهنگی ایران مثل سعدی، مولوی، حافظ، عطار نیشابوری و .. را مطالعه کرده است؛ بطوری‌که این سفر‌ها و مطالعه گنجینه‌های تاریخ و ادبیات فارسی، بر جهان بینی وی افزوده است.(گلشاهی، 1386: 35)
در حال حاضر از مختومقلی تنها یک کتاب دیوان شعر بجای مانده است.
این دیوان شعر برای اولین بار در ایران، در سال 1345 شمسی توسط استاد مراد دوردی قاضی، از طریق انتشاراتی قابوس در گنبدکاووس به‌چاپ می‌رسد. در این کتاب که در قطع وزیری و در 800 صفحه چاپ شده، تعداد 450 عنوان شعر مختومقلی آمده است.(قاضی، 1344: ص35)
محتوای این اشعار را می‌توان بدین ترتیب دسته بندی کرد:
1- اشعاری دینی در بیان سیرت حضرت محمد(ص)، ارادت به حضرت علی و اهل بیت(س)، داستان‌های قرآنی، احادیث رسول الله و داستان‌های انبیاء و اولیاء دین(اکثر اشعار شاعر را در بر می‌گیرد). ادای فرایض دینی مثل نماز و روزه.
2- دعوت مردم به اتحاد و وحدت و پرهیز از تفرقه و نفاق.
3- وطن خواهی و اشعاری در باره «مقاومت و پایداری» در برای ظلم و ستم خان‌ها، بگ‌ها و سلاطین محلی و دشمنان خارجی در آن دوران آشفته سیاسی(اواخر دوره نادرشاه و اوائل دوره قاجار).
4- اشعاری عرفانی در خصوص فانی بودن دنیا، پند و نصیحت، امر به‌معروف و نهی از منکر.
مختومقلی یک شاعر و عارف حق جوی بوده که عمرش با زندگی مردم گره می‌خورد و برای بهبود و دلداری مردم رنج دیده از ظلم ظالمان، شعر سروده است و مثل حکیمی دلسوز برای مردم خدمت کرده است.
این نکته نیز گفتنی است که در دوران حاکمیت کمونیست‌ها از اشعار شاعر به‌عنوان ابزاری برای تحکیم حاکمیت شوروی استفاده شد و برخی از اشعار عرفانی و دینی وی چاپ و در اختیار مردم قرار نگرفت، اما حقیقت اندیشه تابناک و اسلامی مختومقلی هرگز از دید جهانی پنهان نماید، بطوری که بعد از کسب استقلال ترکمنستان، تعدادی از اندیشمندان و مختومقلی شناسان ترکمنستان، به‌سر پرستی افرادی مثل ملک امانف، کتاب اشعار دینی مختومقلی را با 30 عنوان شعری که قبلا چاپ نشده بود، با نام: «مختومقلی ما را ببخشای»، به سال 1995 در عشق آباد چاپ کرده و در اختیار علاقمندان قرار دادند.
آنان در مقدمه این کتاب از مختومقلی به‌خاطر این کاستی اجباری، عذر خواهی نمودند.
ضمنا گفتنی‌است که طی دو دهه اخیر از سوی مسئولان استان گلستان، دو بار کنگره بین‌المللی مختومقلی در گرگان و گنبد کاووس (ایران ) برگزار شد.
مختومقلی در طول 57 سال زندگی پر مشقت خود، همانند زنبور عسل، در جهت زندگی بهتر برای مردم و جامعه خود، تلاش می‌کند. او در طول این مدت سعی نموده است شهد و شیرینی حاصل از تلاش‌های خود را به انسان های نیازمند و دردمند زمانه‌ی خود هدیه کند و از سویی، با نیش قلم و اشعارش، با ستمگران و جباران آن دوره، که با انواع مکر و حیله، شرافت و حیثیت انسانها را لکهدار می‌کردند، به‌مبارزه برمی‌خیزد و در این راه هرگز ترس و واهمه‌ای به‌دل راه نداده و تسلیم زر و زور نمی‌شود. شاعر همانند مردان الهی، برای انجام دادن رسالت خطیر خود نسبت به انسان‌های تشنه محبت، یک لحظه آرام و قرار نمی‌گیرد و هرگز مدیحه سرایی حکام و سلاطین را نمی‌کند. وی به‌‌اقتضای شرایط اجتماعی ـ اقتصادی نامناسب و ناگوار آن دوران، با تمام توان خود، در راه اتحاد و یکپارچگی مردم و مبارزه با جهل و بیسوادی و گسترش تعالیم عالیه اسلام و فرهنگ قرآنی کوشش می‌کند و در این راه هرگز خموشی، سکون و سکوت اختیار نکرده و همواره سعی می‌کند مردم منطقه ترکمن صحرا و مسلمانان را از توطئه‌های افراد شیطانصفت برحذر دارد تا آنان بتوانند در پرتو آگاهی و علم و دانش و نور ایمان، از حقوق پایمال شدة خود دفاع کنند.(جرجانی، 1379: ص 25)
بررسی مفهوم وطن در اشعار مختومقلی
با مطالعه اشعار شاعر چنین برمی‌آید که: گویا در آن دوران، کسانی هم بودند که به‌علت ناملایمات و مشکلات زندگی و زورگویی زمامداران وقت، وطن خود را ترک کرده و در خدمت سطان ازبک، که همیشه با ترکمن‌ها اختلاف داشته و درگیر بودند، قرار می‌گرفتند؛ این مساله روح مختومقلی را آزار می‌داده و می‌دانسته است که درد دوری از وطن چقدر دردناک است؛ زیرا وی سال‌ها از وطن دور بوده و در مدارس دینی خیوه و بخارا درس خواده است. مختومقلی با درک این موضوع خطاب به‌خودش چنین می‌گوید:
«گل کونگل من سانگا نصیحت قیلای- واطانی ترک ادیب گدیجی بولمه
اوزینگدان بر اگسیگ غیر ناماردنگ- خـدمتنـده قوللیـق ادیجـی بولمـه»
ترجمه:
ای دل، بیا من ترا نصیحت کنم - هرگز وطن خود را ترک مکن
خودت را در خدمت فرد نالایق و نامرد قرار مده
هرگز در خدمت، چنین آدمی مباش
(آلتین جرجانی، کتاب در دست چاپ: «شان نزول اشعار مختومقلی»)
(شاعر در 12 مورد در باب وطن خواهی شعر سروده است)
شاعر اعتقاد دارد ماندگاری و امنیت وطن، به‌اتحاد و یکپارچگی و همبستگی در بین اقوام تشکیل دهنده آن سرزمین بستگی دارد و به‌همین خاطر همیشه مردم را به‌اتحاد و یکپارچگی دعوت می‌کند.
دعوت مردم به اتحاد و یکپارچگی
از مطالعه اشعار مختومقلی درمی‌یابیم که در آن دوران بین طوایف و تیره‌های مختلف ترکمن، پراکندگی و تفرقه وجود داشته است. در این بین دستیابی به مراتع سرسبز و آب چشمه‌ها، بر دامنه این اختلافات می‌افزوده. خوانین طمعکار محلی و افراد سرسپرده حکومت‌ها نیز با تحمیل خواسته‌های خود بر مردم، باین اختلافات و کشمکش‌های محلی دامن می‌زدند تا از موقعیت‌های پیش آمده، نهایت سوء استفاده را بکنند.
شاعر، با مشاهده این اوضاع و با الهام از آیه شریفه «واعتصموا بحبلالله جمیعاً و لاتفرقوا»، مردم را به اتحاد و یکپارچگی و چنگ زدن به‌‌ریسمان الهی دعوت می‌کند و به آنان توصیه می‌نماید که دنیا فانی است و تنها راه نجات آنان در دنیا و آخرت، پیروی از دستورات الهی است. وی در این مورد می‌گوید:
(قاضی، 1345: صفحه 124)
اوتار عمرینگ دنیا سیلینگ- حق یولینه باغلا بیلینگ
آغزی آلا بولان ایلینگ- دولتی قاچان یالیدور»
یعنی:
«عمر و بقا از تو خواهد گذشت- به راه حق کمر همت بند
مردمی که اتحاد نداشته باشند- گویا برکت از میان رفته است.»
در آن زمان ظلم و ستم شاهان، که به‌عناوین گوناگون بر مردم تحمیل می‌شده، همه را به ستوه آورده بود و شاعر در برابر این ظلم، ضمن نکوهش کردن آن، مسلمانان را به وحدت دعوت می‌کند و اعتقاد دارد که تنها راه نجات و رستگاری مردم در اتحاد آنان نهفته است. شاعر در شعر «نقصانا گلگای» به این موضوع پرداخته است. (ایضا قاضی، ص578 )
«مسلمانلار قلیچ قویسه بیر بیرنه- دولت دونیب دینلار نقصانه گلگای
ظلم ایلاب بیر بیرین سالسه اسیره- فلک بو پکردان پشمانه گلگای»
یعنی: اگر مسلمانان بر روی یکدیگر شمشیر بکشند
برکت از آنان روی برگردانده، دین به‌نقصان خواهد آمد
گر آنان به‌یکدیگر ظلم کرده و همدیگر را اسیر کنند
فلک نیز از این عمل شرمنده خواهد شد
آرامگاه مختومقلی هماکنون زیارتگاه مردم این دیار گشته است. او گرچه ترکمن و از طایفه گوگلان است، امّا با توجه به تفکر و بینش اسلامی و جهان‌بینی خود و خدمات ارزنده‌ای که در جهت نشر فرهنگ اسلامی و قرآنی، در قالب سرودن اشعاری لطیف و تأثیرگذار داشته است، به تمام مسلمانان جهان تعلق می‌گیرد(اعظمی راد، 1387: 125).
در پایان این نکته نیز گفتنی است: متاسفانه مختومقلی، با تمام کار‌هایی که صورت گرفته آنطوری که باید و شاید به‌مردم ایران معرفی نشده و جا دارد که در فضای مهین اسلامیمان، ضمن ترجمه کامل اشعار مختومقلی به‌زبان فارسی، از کسانی هم که بدون چشم داشت در این راه تلاش می‌کنند، به‌نحو شایسته و ممکن حمایت شود.
منابع:
1- اعظمی راد، گنبد دوردی،(1387)، پرنیان هفت رنگ، ج1 و ج2، گرگان، فراغی
2- تنگلی طانا، عبدالرحمن،(1382)، شجره نامه تراکمه، گنبد، قابوس
3- جرجانی، موسی،(1393) دانشنامه مختومقلی، ج 1 ، گرگان، نوروزی
4- جرجانی، موسی،(1394)، دانشنامه مختومقلی، ج 2، گرگان، نوروزی
5- جرجانی، موسی،(1385)، سیره نبوی در اشعار مختومقلی، گرگان، مختومقلی
6- جرجانی، آلتین،(1383)، مختومقلی شناسی، گرگان، فراغی
7- جرجانی، آلتین، شأن نزول اشعار مختومقلی، کتاب در دست چاپ
8- دیه‌جی، عبدالرحمن،(1373)، زندگینامه و برگزیده اشعار مختومقلی فراغی، تهران، الهدی
9- سارلی، اراز محمد،(1388)، دیوان مختومقلی فراغی، گرگان، فراغی
10- سقلی، یوسف، (1383)، مختومقلی شناسی، گرگان، فراغی
11- شادمهر، امان قلیچ،(1379)، خلوت نشین عشق، تهران، مرکز آفرینش‌های ادبی حوزه هنری
12- قاضی، مراد دوردی،(1345)، دیوان کامل مختومقلی، گنبد، قابوس
13- قزل، مشد قلی،(1387)، دیوان مختومقلی، گرگان، فراغی
14- فداکار، نورقلیچ،( 1392)، سیمای پیامبر اسلام(ص) در اشعار مختومقلی، گرگان، فراغی
15- گلشاهی، آنا طواق،( 1386)، تفسیر اشعار مختومقلی، گرگان، فراغی
... منبع :سایت /www.turkmenstudents.ir/
