اسب ترکمن را به کامل بشناسیم

اسب ترکمن اسبی است با اندامی متناسب و قدرتمند که از سرعت و چالاکی بالایی برخوردار است.
در نتیجه پرورش و نگاهداری اسب های وحشی توسط سکاها، به تدریج اسب هایی برآمدند که احتمالا" اجداد اولیه اسب های ترکمن بوده اند.
از گورهای سکایی یافت شده در پازیریک واقع در کوه های آلتای، آثاری از اسب ترکمن مربوط به 400 سال قبل از میلاد به دست آمده است. حالت قرار گرفتن گردن، شکل و استخوان بندی صورت و سایر اندام های این اسب ها خود دلیل بر صحت این مطلب است.
- سکاها، هخامنشیان و بیش از همه اشکانیان از اسب های ترکمن در سواره نظام خود سود بردند. شاهان سلجوقی و صفوی نیز سوار بر اسب های ترکمن مملکت تحت سیطره خود را گسترش دادند و امنیت بخشیدند و نادرشاه افشار با ترکیب ترکمن و سایر اسب های ایران تا هند پیش رفت.
از گذشته های دور و سلسله هان در چین گرفته تا خلفای عباسی و سلاطین عثمانی از اسب ترکمن در بخش های مختلف سپاه خود استفاده می کردند. بوسفالوس اسکندر و جهان پیمای ناپلئون، نمونه هایی از اسب های ترکمنی هستند که پای به فتوحات زیادی گذاشتند.
نقاشی های صفوی و قاجار هنوز هم نقش و نگار اسب های ترکمن را در جنگ و شکار شاهان و شاهزاده ها نشان می دهد.
گلچین نظرات جهانگردان راجع به اسب ترکمن را در این سخن مارکوپولو می توان یافت: اسبان ترکمن، نجیب، خوب و تندرست اند. در کشور ایران بهترین و زیباترین اسب های آسیا موجود است.
نقش سیلمی ها و مادیان های ترکمن به عنوان یکی از نژادهای پایه در به وجود آوردن سریعترین اسب جهان یعنی تاروبرد انگلیسی، امروزه بیش از پیش روشن شده است.
با استفاده از روش تعیین نوع خون مشخص شده که نژاد ترکمن در کنار اسب خزر و سکایی (یابوی امروزی) پایه و منشاء اصلی اسب های مشرق زمین هستند.
موارد استفاده تاریخی اسب ترکمن، نکات ذیل را در اصلاح نژاد آن مدنظر قرار داد: سرعت، استقامت و تحمل بالا جهت طی مسیرهای طولانی در صحاری بی آب و علف، شجاعت، استفاده هر چه بیشتر از اندام های دفاعی و یکه شناس شدن او نسبت به صاحبش. هوش بالا از دیگر ویژگی های این نژاد است.
- برنامه های اشتباه نیم قرن گذشته لطمه زیادی به ذخیره ژنتیکی اسب های ترکمن زده است و متاسفانه تعداد اسب های ترکمن خالص و خوب به شدت کاهش یافته است.
نژادهای شناخته شده اسب ترکمن:
یمود ( یموت ):
نوعی از اسب مشهور ترکمن است و منشاء بسیار قدیمی دارد. اسب یموت شکلی تنومند ، خوش اندام و هماهنگ دارد و امتیاز آن در استقامت و سرعت است. نوع بسیار معروف آن « کور اوغلی » است. کور اوغلی اسبی است بردبار، تیزتک و سری خوش فُرم دارد. اسب یمود دارای یال بسیار ظریف و کم پشت ، بسیار محکم و طاقت گرمای شدید را دارد، باوقار و با نزاکت بالا، بویژه برای مسابقه و اسب سواری در مسافت های طولانی مناسب است. سرو گردنی کوتاه و پایداری بسیار بالا و محصول آمیزهً اسب ترکمن با اسب های نواحی جنوب ایران مانند، فارس و خوزستان است، که به منطقه ترکمن صحرا آورده شد. اغلب به رنگ سفید، رنگ پوست روباه و طلایی وجود دارد. اندازهً بلندی آن 147تا 155 سانتی متر است.
آخال تکه :
از نسل اسب های ترکمن کهن و باستانی است، که تا 2500 سال پیش نیز زیست داشته است. آخال تکه اسبی است با استعداد فوق العاده و همچنین منشی بسیار خودسر دارد. اسبی است با توانایی بالا، با سری راست ، گردنی ظریف، طول متوسط، گاهی دارای شانه های اُریب. مچ پای برجسته و کفل افتاده دارد. اسبی کشیده وبلند، پاهای مقاوم با سمی سخت است. گاهی سینه کم عمق و باریک و گردنی همانند گوزن وارونه وکش دار بویژه با توانایی یورتمه خوب، مستعد برای کوه و کُتل است. پوست و یال ظریف و ابریشمین دارد. این اسب نزد قبایل تکه در استپ های شمال ترکمن صحرای ایران و جمهوری ترکمنستان موجود است. رنگ های اصلی آن کهر، خاکستری، سفید، طلایی رنگ، سرخ و سیاهِ کلاغی است. نام آن به لحاظ اینکه منطقه ای است که ترکمن های تکه در آنجا زیست دارند، خوانده شده است. بلندی اندام آن اغلب بین تقریبا، 150 و 160 سانتیمتر است. اسب آخال تکه دنباله اسب های کهن ترکی است و از زمانی که انسان اندیشمند وجود داشته ، در استپ های جنوبی روسیه و آسیای مرکزی پرورش یافته ، شاخص و بمثابه نماینده سه نوع اسبِ ماقبل تاریخ، که در دوران قبل از میلاد وجود داشتند، است، که تا چین قدیم مشهور و هواخواهانی بسیار داشته است. این اسب در جنگ ها و غارت ها تلفات بسیار داشته و در دوران حکومت تیمور لنگ ( 1336- 1405 ) شماری از آنها با مادیان های عرب اصلاح شد. نواحی پرورش اسب آخال تکه در ترکمنستان ، کازاخستان،قیرقیزستان و ازبکستان است. اسب آخال تکه در اسب های اروپایی نیز در اصلاح نژاد پیش از همه در« ترکمن آتی » تاثیر خود را گذاشته است. پرورش اسب ترکمن به نام «ترکمن آتی» در اروپا درسال های 88 /1786 بنام پرورش اسب فریدریک ویلهلم شهر Neustadt- Dosse پایه گذاری شد.
چناران :
منطقه ای که قبایل گوگلان در بخش شرقی صحرای ترکمن سکنی دارند، وجود دارد. این نژاد در سال 1700 میلادی با آمیزش اسب نر ایرانی و اسب ترکمن ماده به وجود آمد. به گفته ای دیگردر دوران نادرشاه افشار برای تسخیر هندوستان که راهی دراز، دشوارگذر و ناهموار بود، از آمیزهً سلیمی های عرب و اسب ترکمن به وجود آمده است. اسبی است نیمه خون وبلندی آن تا 152 سانتیمتر می رسد. اسب چناران، باهوش و مهربان ، دارای گردنی دراز، پشت و کمر متوسط و پا های قشنگ است. اندامی تنومند و سترگ، دارای استقامت بیشتر در آب و هوای گوناگون و براحتی راه طولانی را درمی نوردد. به رنگ های سفید و قهوه ای وجود دارند.
قره باغی :
دراواسط قرن نوزده در پرورش واصلاح اسب قره باغ ( در قره باغ قفقاز ) ، نوعی اسب جدید به نام «جیران تکه » به وجود آمد. این اسب ازآمیزش نژاد « آخال تکه » با اسب قره باغ زاده شد. اسبی است با اندامی قوی ، تنومند وبردبار برای گرسنگی وخستگی و برای اسب سواری بسیار خوب است. به رنگ های نیلگون، طلایی، قهوه ای روشن و ابرش یافت می شود.
ترکمن:
این اسب در اصل به مفهوم یک نژاد نیست، بلکه فرامفهومی است برای اسب های بسیار اصیل استپ های جنوب روسیه و مناطق هم مرز افغانستان و ایران . اسب های این گروه امروزه به صورت آخال تکه، چناران و یمود معرفی می شوند.
این اسب درکل دارای اندامی زیبا، سریع و استقامت بالا هستند، که از صد ها سال پیش رد پای خود را در بسیاری از حوزه های پرورش اسب در اروپا گذاشته است.
از بین نژادهای بالا باید گفت که آخال تکه یکی از نام آورترین آن با شهرت جهانی است که میلیون ها دلار ارزش دارد.آخال تکه تنها اسبی است که با اسب عرب میتوانش سنجش کرد. آخال تکه اسبی است برای صحرا، مسابقه وگردش و تنها اسبی است که لقب های افسانه ای درادوار کهن گرفته است. به نظر اسب شناسان آخال تکه کهن ترین نژادِ اسب دنیا است. برای نشان دادن مقاومت این اسب ، درسال1935 از عشق آباد مرکز جمهوری ترکمنستان تا مسکو که 4128 کیلو متر است و 960 کیلو مترآن ازصحرا واستپ تشکیل است، سواره می فرستند. این اسب این مسافت را در 84 روز طی می کند.
این اسب همانطورکه گفته شد، درمنطقه ای تحت نام واحه آخال تکه در امتداد شمال نشیب های سلسله جبال کوپت داغ در جمهوری ترکمنستان واقع است. آخال تکه دررشته تربیت درالمپیک سال 1960(رُم) مقام نخست را کسب می کند. درسال 1932 اصول و مقرراتی برای پرورش آن به تصویب می رسد که اصیل بودن اسب را ضمانت کند. از سال 1941 از سوی روس ها در مورد این اسب هفت کتاب تحقیقی باعنوان ها ی مختلف منتشر شده است. همچنین انجمنی بنام انجمن بین المللی پرورش آخال تکه در شهر مسکو وجود دارد که درسال 1995 در روسیه به ثبت رسید.نژاد های بسیاری از جمله نژاد اصیل عرب ، انگلیسی و امثال آن ، برمبنای بکارگیری از نژاد آخال تکه به وجود آمده اند. بویژه تاثیر نژاد آخال تکه بر پرورش اسب های دُن ، قره باغ ، قره بایر و دیگر نژادهای اسب بسیار یزرگ بوده است.( بعداْ قره بایر برای اصلاح اسب های دُن و در قرن هیجده میلادی نژادهای کازاخی و قرقیزی به وسیله قره بایر اصلاح شد ) . این اسب با آب و هوای کویری و نیمه کویری دمساز است. نژاد آخال تکه اکنون درجمهوری ترکمنستان تکثیر می یابند و به گونه ای گسترده برای اصلاح و بهبود اسب سواری در استپ های جنوبی نواحی آسیای مرکزی بکار برده می شوند. اندازه های اسب آخال تکه برحسب داده ها چنین است:
بلندی گُرده 2،155 ، طول اُریب یا پهلو 155،6 ، دورسینه 169،2 ، دور مچ 19،8 .
در کل اندازه این اسب ( به تناسب ) چنین است : 152- 159،2- 167،7- 18،2
اسب، گنجینه فراموش شده ترکمن صحرا
مردم ترکمن و دیگر اقوام استان خراسان شمالی، به واسطه خاستگاه فرهنگی موجود در این منطقه و علاقه وابستگی ذاتی از گذشته‌های دور به پرورش اسب توجه ویژه‌ای داشته و همواره در مناسبت‌ها و مراسم فرهنگی، برگزاری مسابقه‌های اسب‌سواری را مورد توجه قرار داده‌اند.
این در حالی است که در سال‌های گذشته به دلیل ورود اسب‌های تروبرد و تلاقی آنها به منظور تولید کره‌های تندرو در نتیجه افزایش احتمال موفقیت در کسب مقام در مسابقه‌های کورس، نگرانی‌ها درباره انقراض اسب اصیل ترکمن افزایش یافته است. در حال حاضر وجود مهم‌ترین نژادهای اسب بومی ایرانی همچون نژاد کرد، ترکمن، دره‌شوی و کاسپین زمینه مناسبی را برای سرمایه‌گذاری در پرورش اسب به وجود آورده که ضرورت جلوگیری از تخریب بهترین و ارزشمندترین ذخایر ژنتیکی و انجام تحقیقات شجره‌ای درباره اسب ایرانی را بیش از پیش آشکار کرده است.
با توجه به اهمیت این موضوع، طرحی برای شناسایی ژنتیک اسب‌های ترکمن ایران براساس آخرین استانداردهای بین‌المللی ژنتیک دام در استان خراسان شمالی در حال انجام است که می‌تواند نقش بسیار مهمی در تحول زندگی بسیاری از مردم منطقه که در این زمینه فعالیت دارند، داشته باشد.
اسب، حیوانی زیبا و نجیب است که از قرن‌ها پیش در خدمت بشر بوده است. هوش، ذکاوت، اصالت و نجابت، قدرت و مقاومت و همچنین حق‌شناسی و فرمانبرداری از ویژگی‌های برجسته این حیوان است. اسب اصیل ترکمن با قامت برافراشته، گردن دراز، گوش‌های بلند، سر کوچک و پوزه‌ای زیبا، دم بلند و ساق‌های کوچک و مقاوم به آسانی از دیگر نژادهای اسب قابل تشخیص خواهد بود. خاستگاه اصلی این اسب، دهستان ترکمن‌نشین جرگلان در 100‌‌کیلومتری شمال بجنورد، مرکز استان خراسان شمالی است. حدود یکهزار راس اسب اصیل ترکمن در استان خراسان شمالی وجود دارد که زمینه خوبی را برای تکثیر و صدور آن به دیگر کشورها فراهم کرده است.
کشورهای کانادا، اتریش، انگلستان و حوزه خلیج‌فارس از علاقه‌مندان به خرید اسب اصیل ترکمن هستند. هر کره اسب اصیل ترکمن در بازار جهانی بیش از 300 هزار دلار خرید و فروش می‌شود. اگرچه اسب اصیل ترکمن خراسان شمالی در سال‌های اخیر سبب جذب کشورهای کانادا و اتریش برای خرید این اسب شده است، اما خروج ارزان‌قیمت و غیرکارشناسی ژن اسب نژاد ترکمن منجر به افزایش نگرانی برخی از مسوولان شده است. اگر چه کشور ایران پیشینه‌ای قدیمی در پرورش اسب دارد، اما متاسفانه هنوز به شرایط ایده‌آل و مناسبی در این زمینه دست نیافته است. نژادهای اسب در بیشتر استان‌های کشور از تنوع ذخایر ژنتیکی برخوردار است، اما در برخی استان‌ها مانند استان‌‌های خراسان شمالی و گلستان نژاد اسب ترکمن از دیگر نژادهای اسب ایرانی گوی سبقت را ربوده است. جالب است بدانید هر اسب ترکمن که در دنیا به عنوان بهترین نژاد اسب سوارکاری شناخته شده معادل یک اشتغال‌زایی است که در شرایط کنونی با توجه به توسعه صادرات اسب ایرانی و احداث و راه‌اندازی میدان‌های اسب‌سواری در استان‌های گلستان و خراسان شمالی اشتغال‌زایی به ازای هر اسب ترکمن به 2 نفر افزایش یافته است.
خوشبختانه در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری در پرورش و تکثیر اسب ترکمن در مقایسه به مراتب افزایش یافته که این مساله سبب افزایش قیمت آن از 150 هزار تومان به 15 میلیون تومان شده است. اسب‌های ترکمن متعلق به کشور ترکمنستان در مقایسه با اسب‌های ترکمن ایرانی بلند‌تر، باریک‌تر و کشیده‌تر هستند، در حالی که اسب‌های ترکمن ایرانی عضلانی و قدرتمند‌ترند، اما با انتخاب مناسب و بهره‌گیری از روش‌های اصلاح نژادی می‌توان اسب‌هایی را پرورش داد که قابلیت برخورداری از ویژگی‌های منحصر به فرد این دو نژاد اسب ترکمن را داشته باشند و علاوه بر سوارکاری در زمینه‌ زیبایی نیز منحصر به فرد باشند.
اهمیت و ضرورت انجام طرح
تنوع زیستی در کشور ما به گونه‌ای است که حتی اگر تولید اسب را در کشور متوقف سازیم، باز هم از سایر کشورها جلوتر خواهیم بود. از سوی دیگر فعالیت‌های انجام شده از سوی پرورش دهندگان اسب، جهاد کشاورزی و همچنین فدراسیون سوارکاری کشور نیز نشان می‌دهد که اسب ایرانی گوهر گرانبهایی است که می‌توان آن را به عنوان یکی از ذخایر ملی ارزشمند کشور به شمار آورد.
با توجه به این‌که خالص‌سازی یکی از اقدامات اولیه برای حفظ اصالت اسب ایرانی است که خود مستلزم شناسایی پایه ژنتیکی اسب است، در آینده‌ای نه چندان دور طرح تبارنامه اسب ایران اجرا و تدوین خواهد شد که براساس آن هر استان باید حداقل یک تبارنامه مشخص و منحصر به فرد داشته باشد. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های طرح شناسایی ژنتیک اسب‌ها در این است که براساس نتایج به دست آمده از آن می‌توان بیماری‌های چندگانه ژنتیکی قابل انتقال به نسل بعدی اسب‌ها را شناسایی کرده و با جدا کردن از دیگر اسب‌ها، نژادی عاری از هرگونه آلودگی ژنتیکی پرورش داد. این در حالی است که در گذشته این کار تنها از روی تجربه انجام می‌شد و بنابراین امکان شناسایی بیماری از روی ژن نهفته و ظاهر اسب وجود نداشت.
علاوه بر این اجرای این طرح می‌تواند در بهبود وضعیت اقتصادی منطقه و در نتیجه پیشبرد طرح‌های اقتصادی در سطح کشور نیز تاثیرگذار باشد.
از آنجا که اشتغالزایی و ارزآوری یکی از مهم‌ترین زمینه‌های مطرح در پرورش اسب محسوب می‌شود، بنابراین توسعه پتانسیل‌های ژنتیکی در سطح منطقه و همچنین افزایش ارزشمندی بانک ژن از نظر تحقیقات و تنوع زیستی می‌تواند گامی موثر در رسیدن به اهداف دولت باشد. وجود بیش از 180 هزار راس اسب در ایران و همچنین آماده بودن نیروی انسانی ابزار مناسبی برای رقابت ایران در عرصه‌های جهانی خواهد بود. پرورش اسب در ایران علاوه بر این که می‌تواند نقش مهمی در هر چه غنی‌تر شدن بانک ژنی کشور داشته باشد، در رشته‌های مختلف سوارکاری نیز با استقبال چشمگیری مواجه بوده و با توجه این که اسب اصیل ترکمن، پیش از این توانایی‌ها و قابلیت‌های خود را به همگان اثبات کرده است از توانایی رقابت در عرصه‌های بین‌المللی نیز برخوردار خواهد بود.
از آنجا که اسب نیز همانند بسیاری از دیگر منابع ارزشمند ملی یک ثروت بین‌المللی محسوب می‌شود که حق بهره‌وری و حاکمیت معنوی آن متعلق به کشور است، برای نشان دادن برتری آن در سطح بین‌المللی باید تلاش‌های بیشتری در زمینه تحقیقات علمی، رقابت‌های ورزشی و فعالیت‌های اقتصادی درباره آن انجام شود. بانک ژن اسب ایرانی ثروتی تمام ناشدنی و گرانبهاست که هرگونه فعالیت در این عرصه را از نظر اقتصادی توجیه می‌کند. پتانسیل‌های ژنتیکی پایان‌ناپذیر اسب ایرانی نیز حضور پایدار و مستمر کشور در رقابت‌های اقتصادی را تضمین خواهد کرد. در حالی که کشورهای اروپایی و آمریکایی بیش از ایرانی‌ها به اهمیت این ثروت پی‌برده‌اند. اگر چه اسب اصیل ایرانی ثروتی پایان‌ناپذیر است اما به همان اندازه آسیب‌پذیر و نابودشدنی است و می‌توان تنها با اندکی غفلت و ناآگاهی این ذخیره ژنتیکی ارزشمند را به آسانی از دست داد.
تحولی‌نوین در زندگی اهالی خراسان شمالی
استان خراسان شمالی و بویژه مناطق مرزی این استان یعنی منطقه رازوجرگلان و شهرستان‌های مانه، سملقان و بجنورد محل پرورش و تکثیر یکی از پنج نژاد بومی، استثنایی و کمیاب اسب ایرانی به نام اسب اصیل ترکمن است. براساس بررسی آماری انجام شده در این مناطق حدود 1000 راس اسب پرورش داده می‌شود. اجرای طرح شناسایی ژنتیک اسب‌های ترکمن ایرانی یکی از اولین اقدامات انجام شده برای شناسایی و ثبت اسب ترکمن استان است که از ذخایر ارزشمند ژنتیکی اسب کشور به شمار می‌آید. با اجرای این طرح مهم زندگی بسیاری از مردم این منطقه که به نوعی به پرورش و تکثیر و استفاده از اسب مربوط می‌شود، با تحول قابل توجهی مواجه خواهد شد. اقدامات اولیه برای اجرای این طرح از سال‌های 73 و 74 و پس از بررسی‌های کارشناسی در منطقه از سوی معاونت امور دام آغاز شد. براساس برنامه در نظر گرفته شده برای اجرای طرح، عملیات داغ‌زنی، ثبت مشخصات و شناسنامه‌دار شدن اسب‌های واجد شرایط از سوی کارشناسان امور دام و فدراسیون سوارکاری آغاز شده است و تاکنون ادامه دارد.
به نحوی که هم‌اکنون بیش از 200 راس اسب و مادیان داغ اصیل ترکمن دارند و بیش از 509 راس اسب دیگر تراشه‌گذاری شده‌اند. علاوه بر این، در این سال‌ها با موافقت فدراسیون سوارکاری و در مدت 5 سال اقدامات دیگری به منظور اصلاح نژاد اسب‌های ترکمن انجام شده است که حاصل آن تولد کره‌های زیبا و بازارپسند در منطقه بوده است.
اگرچه بالا بودن هزینه نگهداری، نبود بازار فروش در داخل کشور و نبود برنامه‌ای مناسب برای صادرات اسب به خارج از مهم‌ترین مشکلات موجود در بخش پرورش اسب است، اما اگر برای اسب‌های اصیل ترکمن مسابقات مجزا و جدا از اسب‌های خارجی و دورگه و یا کورس با اسب‌های خارجی در مسافت‌های طولانی برگزار شود، از انقراض این اسب و تلاقی ناصحیح آن با اسب‌های خارجی جلوگیری خواهد شد. اجرای این طرح که از طرح‌های برگزیده جشنواره ملی نوآوری و شکوفایی در بخش شکوفایی بوده است، علاوه بر حفظ اسب به عنوان ذخایر ژنتیکی و سرمایه ملی کشور، انجام فعالیت‌های تحقیقاتی مختلف در این زمینه را نیز امکان‌پذیر خواهد کرد. پرورش و تکثیر اسب علاوه بر این که می‌تواند در ایجاد اشتغال موثر باشد، می‌تواند اقدامی موثر در زمینه تولید برخی از انواع داروها و سرم‌ها بوده و علاوه بر این تامین امنیت ملی یعنی مرزداری را نیز تا حد قابل توجهی تضمین کند.
شناسایی هویت به صورت انفرادی، منحصر به فرد و بدون شماره قابل تکرار در سطح جهانی و همچنین تعیین ژنوتیپ تک‌تک افراد در هر یک از جایگاه‌های ژنی مورد نظر از مهم‌ترین اهداف طرح است. این در حالی است که براساس نتایج به دست آمده از این طرح تعیین شجره‌نامه با انجام تست صحت قطعی اطلاعات والدینی و شناسنامه‌ای امکان‌پذیر خواهد شد. بدون تردید با مشخص شدن اسب‌های قابل صادرات و فراهم شدن زمینه سرمایه‌گذاری در صنعت اسب کشور می‌توان تحولات اقتصادی قابل توجهی را در این زمینه پیش‌بینی‌کرد.
علاوه بر این تعیین تعلق یا وابستگی نژادی هر یک از اسب‌ها به یکی از نژادهای اسب اصیل ایران نیز یکی از دیگر اهداف طرح است که می‌توان نقش بسیار مهمی در تعیین میزان خلوص و انحرافات ژنتیکی با هدف تشخیص میزان و درصد ناخالصی نژادی داشته باشد.