اطلاعات اقلیت شناسی قوم ترکمن

داده‌اند براساس منابع تاریخی کلمه «ترکمن» پس از قبول اسلام توسط ترک‌ها به ترک‌های اوغوز اطلاق گردید و معنی لغوی آن نیز ترک جسور و جوانمرد است با قبول اسلام از سوی ترک‌های اغوز نقش آنها در تشکیل و قدرت دولت‌های اسلامی برجسته شد و متعاقب آن، این اقوام مهاجرت از ماورالنهر و آسیای مرکزی به سوی غرب را آغاز کردند؛ کلمه ترکمان نیز به شکل جمع فارسی از قرن پنجم هجری ابتدا توسط نویسندگان ایرانی مانند گردیزی و بیهقی استعمال شده است. درباره ریشه نژادی این قوم بین‌ نژاد پرستان اختلاف نظر وجود دارد، عده‌ای آنها را از نژاد سفید دانسته و زبانشان را جزء گروه‌های زبان هند ـ اروپایی می‌دانند و عده‌ای دیگر عقیده دارند که ترکمن‌ها از نژاد زرد و زبانشان جزء زبان‌های آلتاییک (اورال ـ آلتایی) است.
ترکمن‌ها مسلمان و اهل تسنن هستند و از چهار فرقه حنفی، حنبلی، مالکی، شافعی، و بیشتر پیرو مذهب حنفی هستند و گروهی نیز علاوه بر آن پیرو فقه نقشبندیه که مؤسس آن خواجه بهاءالدین نقشبند بخارایی است. فب مار معتقد است ترکمن‌های عراق احتمالاً بقایای دودمان قبیله‌ای ترکمن قرون 14 و 15 هستند و بعدها به شهروندان ترکی که جانشینان سلاطین عثمانی آنها را در این شهرهای مرزی مستقر کرده بودند پیوستند، بخش عمده جمعیت ترکمن‌های عراق در روستاها ساکنند و طبق یکی از سرشماری‌های رسمی صورت گرفته در عراق، نزدیک به 10 درصد از جمعیت عراق را ترکمن‌های آن کشور تشکیل می‌داده است. این منابع در حال حاضر جمعیت ترکمن‌های عراقی را 5/2 تا 3 میلیون نفر ذکر می‌کند؛ هر چند این رقم مورد قبول گروه‌های کرد و سایر گروه‌های عراقی نیست، بیشترین جمعیت شهرنشین ترکمن‌های عراق در شهرهای کرکوک، اربیل و منطقه تل عفر ساکن هستند و براساس منابع ترکمن‌، جمعیت آنها تنها در شهر بغداد 300 هزار نفر است. مناطقی که ترکمن‌های عراق در آن پراکنده‌اند با به لحاظ منابع آب و خاک و منابع زیر زمینی بسیار غنی است. از ابتدای شکل‌گیری گروه‌های سیاسی و فرهنگی ترکمن‌ها در عراق، آنها همواره مورد حمایت ترکیه قرار گرفته‌اند و این کشور نیز سعی دارد از این طریق و بخاطر منافع خود و اهمیت شهرهای کرکوک و موصل در امور داخلی عراق دخالت کنند. ترکمن‌ها معتقدند 70 درصد از جمعیت شهرک کرکوک ترکمن و 30 درصد آن از دیرگ اقوام بخصوص کردها هستند، ولی کردها خود را اکثریت دانسته و معتقدند که این شهر باید در حوزه منطقه خودمختار کردستان قرار بگیرد. در حال حاضر ترکمن‌ها در میان دو گروه اکثریت کردها و عرب‌ها که خود سرمنشأ مشکلات عدیده‌ای است قرار گرفته‌اند. بعد از تصویب پیش‌نویس قانون اساسی عراق تشکل‌های سیاسی ترکمن هشدار داده‌اند که عدم توجه به خواسته آنها در این پیش‌نویس به بروز جنگ داخلی در عراق دامن خواهد زد. آنها همچنین خواستار سیستم فدرالی برای مناطق خود هستند.ترکمن‌ها یا ترکمانان از اقوام آسیای میانه هستند که عمدتاً در ترکمنستان شمال غرب افغانستان و شمال شرق ایران سکونت دارند، آنها به زبان ترکمنی از زبان‌های ترک تبار شاخه‌های اغز (اغوز) غربی سخن می‌گویند و بیشتر آنان مسلمان و پیرو مذهب حنفی هستند، ترکمن‌ها در گذشته اغز (اغوز) نامیده می شدند، شاخه‌ای از ترکان آسیای میانه‌اند که از عهد قدیم در صحرای وسیع بخش سفلای رود سیحون و جیحون و بین دریای آرال به زندگی کوچ‌نشینی روزگار می‌گذراندیدند تا حدود قرن هفتم میلادی ترکمن‌ها جزئی از قوم بزرگ ترک بودند. در این سال‌ها به دنبال اضمحلال و انقراض امپراتوری گوک تورک‌ها (ترکان آسمانی)، گروهی از ترک‌ها که اغوز نامیده می‌شدند از آنان جدا شده از ناحیه ارخون به طرف آرال و سیر دریا کوچ کردند، میزان پراکندگی ترکمن‌ها در کشورهای ایران، افغانستان و کشورهایی که بعد از فروپاشی شوروی سابق تشکیل شدند ساکن هستند مثل ازبکستان، ترکمنستان تاجیکستان و ...؛ که امروزه 4/0% درصد از جمعیت کشور تاجیکستان را ترکمن‌ها تشکیل می‌دهند.. موسیقی اصلی ترکمن‌ها تامدبره یا کنبوره و یا دوتار است. همچنین نواختن کمانچه ‌ونی نیز در این گروه از ترکمنان رواج دارد. زبان ملی در جمهوری تاجیکستان فارسی تاجیکی است که از گروه زبان‌های جنوب خاوری ایران می‌باشد که قوم ترکمن هم از زبان ملی و رسمی کشور خود استفاده می‌کند؛ گویا در تکلم‌های ساده و عامیانه از لهجه و گویش خاص قوم خود استفاده می‌کنند. ترکمن‌ها در مکاتبات و خط و کتابت پیرو تاجیک‌ها بودند که ابتدا از خط عربی بعدها خط روسی که سرانجام خوبی نداشت و بالاخره زبان و خط فارسی در تاجیکستان به رسمیت شناخته شد و الفبای سیریلیک به الفبای فارسی تغییر یافت و این خط و زبان مورد استعمال ترکمن‌ها هم قرار گرفت.

ترکمن ها یک گروه قومی هستند که دو درصد از جمعیت ایران را تشکیل می دهند ،این قوم اصولا در ترکمن صحرا جلگه واقع در شرق استان مازندران وشمال استان خراسان ودر همسایگی جمهوری ترکمنستان زندگی می کنند. در ابتدای تاریخ خود ، اوغوز یا غوز نامیده می شدند و بنا به قولی در مغولستان می زیستند و منشاء زرد پوستی داشتنداین گروه بزرگ قومی ، تابع نوع معیشت خود از مکانی به مکان دیگر کوچ می کردند ، آن چنانکه در سواحل رود های تولا ، بالک ، سیحون ، دریاچه خزر ، آرال ، منطقه ی ایسی گل ، مانقشلاق ، در میان کوه های اورال ، آلتای ، در سرزمین های خیوه ، بخارا ، قزل سو ، چکشلر ، چ ل کن ، قزیل آروات ، سوریه ، آسیای صغیر و حتی آن سوی دانوب و .... ردپای آن ها هنوز هم دیده می شود.
ترکمن ها در تمام سرزمین هایی که بر شمردیم پاسدار فرهنگی - کم و بیش - یکسان بودند و در نهایت ، ترکمنستان فعلی و سرحدات شمال ایران را از کناره های دریای خزر تا شمال خراسان ، برای سکونت دایمی خود اختیار کردند.
ترکمن ها در قرن پنجم هجری قمری دین اسلام را پذیرفتند و در حفظ ارزش های اسلامی و نیز قومی و فرهنگی خود که تعارضی با اسلام نداشت مصرانه کوشیدند.
ترکمن ها به دامداری و پرورش دام اشتغال داشتند و پس از پایان جنگ جهانی دوم به یکجا نشینی روی آوردند و کشاورزی شغل مهم آنها شد .
آنگاه که انسان گوسفند را اهلی کرد و به فکر استفاده از پشم این حیوان بعنوان زیر انداز افتاد ، فرش بوجود آمد و مراحل تکاملی را پیمود . قدیمی ترین نمونه فرش طرح دار و گره بافت که باستان شناسان کشف کرده اند قالیچه پازیریک است که حدود 2500 تا 3000 سال قدمت دارد.
هنر قالی بافی در بین مردم ترکمن چکیده ای است از ذوق ، صنعت ، سلیقه ، حوصله و بردباری این مردم که با خون آنها عجین شده و از نسل های گذشته به نسل امروزی رسیده است.
زنان ترکمن در بافت فرش های ترکمنی تبحری خاص دارند و با کوشش و پشتکار نقش های زیبا را می آفرینند که امروزه در اندازه ها و انواع مختلف بصورت قالی و قالیچه و گلیم و ... در سراسر دنیا داد و ستد می شود.
ترکمن ها هیچگاه از تحصیل علم و دانش غافل نبوده اند . آنها به تحصیل در مدارس پرداختند و در همه زمینه های تحصیلی مانند هنر و ادبیات ، حقوق ، پزشکی و مهندسی و ... مشغول به تحصیل شدند و بسیاری از آنها تا بالاترین سطح دانشگاهی نیز ادامه تحصیل داده اند و در بسیاری از مشاغل اداری و تجاری و آموزشی و ... مشغول به کار می باشند.
ترکمن‌ها در قلمروهای متعددی پراکنده‌اند. آنها غیر از کشور ترکمنستان، که زیستگاه اصلی‌شان به شمار می‌آید، در کشورهای ایران، چین، افغانستان، ترکیه و عراق ساکن‌اند.
ترکمن‌های ایران در استان گلستان، در سرزمینی واقع بین دو رود اترک و قره‌سو، و در استان خراسان شمالی، در بخش‌های قوچان، بجنورد، و سرخس زندگی می‌کنند. قلمرو فضایی قوم ترکمن از این منطقه واقع در شرق دریای مازندران آغاز می‌شود و به سمت آسیای مرکزی گسترش و امتداد پیدا می‌کند. اکثر ترکمن‌های ایران در استان گلستان، یعنی شهرهای گنبد، بندرترکمن، و مراوه‌تپه ساکن‌اند.
نواحی ترکمن‌نشین آسیای مرکزی، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در قالب دولت مستقل ترکمنستان، هویت ملّی جدیدی یافت و قوم ترکمن صاحب دولت ملّی خاص شد. ترکمن‌ها، که نسبت به دیگر اقوام حاشیه‌ای ایرانی، قلمرو فضایی محدودتری دارند، همانند اقوام کرد و بلوچ در سه خصیصه و متغیر زبان، قومیت و مذهب از بخش مرکزی ایران متمایزند وبالعکس با کشور ترکمنستان در این سه ویژگی اشتراک و تجانس دارند. ترکمن‌ها مسلمان اهل سنت و حنفی مذهب‌اند. تأثیر اسلام بر این قوم چنان بود که حتی در مورد پیدایش کلمۀ ترکمن گفته شده که این واژه به دنبال مسلمان شدن آنها در اواخر قرن دهم میلادی ظاهر شده است.
از لحاظ قومی، ترکمن‌ها خود را از نیای مشترک «آغوز» می‌دانند و احتمالاً یکی از مبانی هم‌گرایی میان ترکمنستان و ترکیه در روابط خارجی، همین انگارۀ مشترک نژادی ــ قومی است. ترکمن‌ها خود به طوایف و گروه‌های مختلفی (یموت، گوگلان و...) تقسیم می‌شوند.
به دنبال تعرضات اقوام ترکمن به شهرهای خراسان و ناکامی دولت قاجار در رفع این معضل، طی قرارداد آخال، که در سال 1881.م میان ایران و روس منعقد گردید، منطقۀ آسیای مرکزی به روس‌ها واگذار شد و مرزهای شمال شرقی کشور در حدود کنونی تعیین و تثبیت شد.
با جابه‌جایی خطوط مرزی، قلمرو قوم ترکمن نیز به دو قطعۀ فضایی تقسیم شد و مرزهای سیاسی، میان قبایل و عشایر ترکمن جدایی انداخت و ییلاق و قشلاق آنها را با بحران مواجه ساخت.
از سوی دیگر، عملیات تخته‌‌قاپو کردن (اسکان اجباری) عشایر ترکمن توسط رضاشاه و تصرف تدریجی اراضی منطقه و تبدیل آنها به خالصه‌های دولتی، عرصه را بر ترکمن‌ها تنگ کرد و ساختار اقتصادی و اجتماعی عشایری آنها را با آسیب کلی مواجه ساخت.
تقسیم فضایی ترکمن‌ها و حایل شدن مرزهای آهنین میان آنها، که سبب قطع ارتباط اقوام دو سوی مرز می‌شد، نیروی بالقوۀ اعتراض و عصیان ترکمن‌ها را خنثی ساخت. با پدید آمدن دورۀ گذار سیاسی در سال 1979.م (پیروزی انقلاب اسلامی) زخم‌های کهنه و خشم‌های فروخورده دوباره سرباز کرد و در پرتو القائات قدرت‌های سیاسی فرامنطقه‌ای، جنبش سیاسی خلق ترکمن در سال‌های 1979 ــ 1980.م شکل گرفت.
این جنبش تقاضای خودمختاری نداشت و فقط بر اصلاحات ارضی و کسب برخی خودگردانی‌ها و اعادۀ حقوق ازدست‌رفته تأکید می‌کرد، ولی تبدل آن به خشونت مسلحانه به رهبری گروه‌های چپ سبب شد پس از مدت کوتاهی، با مداخلۀ دولت مرکزی بحران پایان پذیرد.
تجربۀ جدید طرح خواسته‌ها، که به روش ناصحیحی پایه‌گذاری شد، بار دیگر قوم ترکمن را با مشکل جدیدی روبه‌رو کرد؛ آنها همچنان در کمین فرصت دیگری بودند. فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، پیدایش دولت مستقل ملّی ترکمنستان را در پی داشت که این خود سبب شد بخشی از آرزوهای دیرینۀ ترکمن‌ها تحقق یابد.
از سوی دیگر، موقعیت ضعیف ژئوپولیتیک ترکمنستان نسبت به ایران، سبب شد این کشور سیاست مسالمت‌جویانه و محتاطانه‌ای در قبال ایران در پیش بگیرد؛ از سویی دیگر دولت جمهوری اسلامی ایران، با درک این مسئله و نیز احساسات و عواطف مردم ترکمن و بر پایۀ احترام متقابل، بر گسترش روابط مسالمت‌آمیز خود با دولت تازه‌تأسیس ترکمنستان اهتمام ورزید. همین امر به افت نیروی بالقوۀ نارضایتی در ترکمن‌ها و تحلیل رفتن انرژی متراکم‌شدۀ انتقام‌جویی انجامید، به‌طوری‌که نه تنها بحران جدیدی پیش نیامد، بلکه موجبات رضایت خاطر آنها نیز فراهم شد.
بیان این نکته در اینجا ضروری است که چنانچه اوضاع و مناسبات کنونی در روابط دو کشور پایدار بماند، اثری مثبت بر نگرش اقلیت ترکمن‌های ایران به دولت ایران و بخش مرکزی خواهد داشت؛ مشروط‌به‌اینکه به طور هم‌زمان، زمینۀ همکاری و مشارکت جامعۀ ترکمن در امور ملّی و منطقه‌ای فراهم شود؛ روابط و مراودات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی میان منطقۀ ترکمن‌نشین و بخش مرکزی کشور، به‌ویژه تهران گسترش یابد و شرایط اقتصادی، اجتماعی و جغرافیایی آنها نسبت به ترکمنستان برتری داشته باشد و شرایطی مهیا شود که اقلیت ترکمن احساس کنند پیوند بیشتری با بدنۀ ملّت ایران دارند و خود را شهروندان ایرانی بدانند.
: ترکمن‌ها در طول کرانه جنوبی آمودریا و مرزهای شمال غربی افغانستان به سر می‌برند و اغلب به دامداری (پرورش گوسفند و اسب) می‌پردازند ترکمن یا ترکمان قومی از نژاد زرد و یا ترکیبی از دو نژاد سفید و زرد مغولی به وجود آمده‌اند که از ترکان آسیای مرکزی به شمار می‌روند که بعد از حمله مغول خصایص نژادی خود را حفظ کرده‌اند که از سه گروه عمده ترکمنی را (تکه‌ها)، (ازراری‌ها)‌ و (یموت‌ها) تشکیل می‌دهند که البته طوایف متعدد دیگری چون گوکلان، چاودور، سالور و ساریق در ترکمنستان زندگی می‌کنند. ترکمن‌ها دارای بافت عشیره‌ای با هم ویژگی‌های فرهنگی و اخلاقی یک جامعه عشیرتی می‌باشد. ترکمن‌ها مسلمان و مذهب سنی دارند ولی در میان آنها طوایف شیعه مذهب نیز زندگی می‌کنند که به زبان فارسی سخن می‌گویند، ترکمن‌ها چیزی حدود 200 تا 400 هزار نفر از جمعیت افغانستان را تشکیل می‌دهند.

منابع:

۱. تاریخ نوین عراق، فب مار، ناشر مرکز پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1380
2. جغرافیای کشور عراق، تأکید بر مسائل ژئوپلتیک، محمد حسین نامی.
3.بانک اطلاعات موسسه اندیشه سازان نور ،بخش اقلیت ها .
1.تاریخ دریافت مطلب از اینترنت22/10/ 1389
http://turkmensofiran.orgfree.com
http://www.zamaneh.info/articles/892.htm
http://translate.google.com/translate?
۱. داوودی ناصر ، زمینه و جنش اصلاحی در افغانستان، ناشر مؤسسه آموزشی پژوهشی، امام خمینی قم، 1379.
۲. محمدحسین نامی ،جغرافیای کشور افغانستان،ناشر ،تهران ،1387.