جایگاه تئاتر در بین ترکمن

هنر نمایش در هر سرزمینی بر گرفته از آداب و رسوم مناسک مذهبی اقوام آن سرزمین میباشد.در میان قوم ترکمن،آداب و رسوم متنوع و چشمگیری وجود دارد که از دیر باز با روح و عواطف ترکمن ها عجین شده است.در میان آیین های مختلف ترکمن، آیین ذکر خنجر از شهرت همه گیری برخوردار است. ذکر خنجر یک نیایش نمایشی است که در فضایی باز اجرا می گردد و ذکرها و آوازهای آن حاوی مفاهیم اعتقادی، دینی و عرفانی است. از دیگر آداب ترکمن که از کیفیت نمایشی برخوردارند،«آی ترک-گون ترک» (پاره ماه- پاره خورشید)و آیین «طلب باران»می باشد. آی ترک-گون ترک یک بازی دسته جمعی است که در شب چهاردهم هر ماه انجام میگرفته است.این بازی، حکایت از مراسم خواستگاری دارد و در گذشته به وسیله دو گروه پسران و دختران اجرا می شده است. آیین طلب باران در گذشته، به هنگام خشکسالی در بین بیشتر قبایل ترکمن اجرا می گردید. این نوع مراسم، بیشتر در روستاها مرسوم بوده و با لفظ «قوت قوتی نی گوردینگ می؟ قوتا سلام بردینگ می؟ (قوت قوتی را دیدی؟به او سلام رساندی؟) آغاز می گردد. «قوت قوتی» در باور ترکمن، نماد ابر بارن زاست. همچون «آناهیتا»در آیین زرتشت، عروس و الهه باران می باشد.
تئاتر به مفهوم امروزی که در میان ملل جهان مرسوم است، در میان ترکمنها از قدمت زیادی برخوردار نیست.در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، منطقه ترکمن صحرا به دست بلشویک های شوروی سابق اشغال شد. بدین ترتیب،این منطقه به دو قسمت تبدیل گردید. استان ترکمنستان شوروی و منطقه ترکمن صحرای ایران. مردم ترکمنستان سالها پس از تهاجم دولت شوروی سابق،با تئاتر آشنا شده و به پیشرفت های چشمگیری در هنر تئاتر رسیدند. عامل اصلی پیشرفت ترکمنهای ترکمنستان در این زمینه،پیروی از سبک ها و شیوه های نوین «استاوسلاوسکیو گروتوفسکی» (از استادان تئاتر شوروی سابق) بوده است. در آن زمان، شوروی سابق از بزرگترین قطبهای تئاتر در جهان به شمار می رفت. بدین ترتیب، ترکمنهای آن سوی مرز، با بهره گیری از هنرمندان بزرگ تئاتر ومطالعه کتابهای ارزشمند آنها، تئاتر معتبر و به مفهوم امروزی را به میان قبیله خود آوردند. شاین ذکر است، یکی از مهمترین عواملی که موجب گردید هنر تئاتر خیلی دیر وارد فرهنگ ترکمن شود؛محدودیت و ممنوعیت شدید اخلاقی و دینی در میان این قوم بوده است. در قدیم،ریش سفیدان و بزرگان قبیله ها،به شدت، مردان و زنان به خصوص دختران را از این هنر منع می کردند و آن را مغایر با شئونات اخلاقی و اسلامی می دانستند. در آن زمان ترکمن ها فقط تماشاگر تئاتر بودند. گروه های مختلفی از ازبکستان و ارمنستان وارد ترکمنستان شده و به اجرای انواع نمایشهای محلی می پرداختند.
نمایش هایی که مربوط به یک قوم و نمادی از آیین ها و باورهای کهن آن قوم است، در اصطلاح هنری،«نمایش فولکوریک» یا «نمایش آیین» نامیده می شود. در واقع، نمایش آیینی، مجموعه ای از آداب و رسوم محلی و بومی منحصر به فرد یک قوم ونژاد است که در قالب یک داستان دراماتیک، بر روی صحنه اجرا می گردد و این نوع نمایش از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
و اما رواج تئاتر در ترکمن صحرای ایران در اواسط دهه 40 هجری شمسی بوده است که در آن سالها،تئاتر به مفهوم امروزی در این منطقه، راه اندازی شده است. رونق تئاتر این منطقه، مرهون زحمات هنرمندانی چون «آنه محمد عاج»،«آی محمد محمدی»،«آنه محمد تاریخی»،«محمد خالد زاده»،«عبدالخالق حجازی»،«تورج قدیر زاده»،«سهراب مغروری»و... بوده است.
امروزه، آن هنرمندان باز نشسته شده و جای خود را به هنرمندان جوانی همچون اسفندیار قرنجیک (راتم این سطور)،جمیل ایری، مصطفی مسلمی، محمود کر، حمید میرزائی و... داده اند.
در این جا شایسته است که از زحمات ثمربخش آقای منوچهر آذر، هنرمند تئاتر، سینما و تلویزیون، صمیمانه قدردانی گردد. او با کارگردانی نمایش هایی همچون «سنت» و «اورال» و نیز آموزش تئاتر واصول اولیه آن در این منطقه، خدمت شایانی نموده است. در آن زمان، ترکمن ها با اجرای نمایش های بومی و فولکوریک، آداب و رسوم خود را در دیگر مناطق کشور معرفی می نمودند. اینک هم مهمترین نمایش هایی که در قبل وبعد از انقلاب اسلامی در منطقه ترکمن صحرا اجرا شده ودر جشنواره های تئاتر کشور،درخشش چشمگیری داشته اند،معرفی می گردد.

الف) نمایش های قبل از انقلاب اسلامی:
- نمایش«سنت»
نوشته ی هدایت الله نوید، کارگردان: منوچهر آذر
بازیگران:مرحوم نور محمد گوکلانی، آنه محمد عاج، حسین یاسمی،یعقوب سلیمانیان
این نمایش در جشنواره تئاتر شهرستانها در سال 1351در شهرستان مشهد شرکت نموده و جایزه بهترین نورپردازی و صحنه آرایی را گرفته و به عنوان بهترین نمایش فولکوریک در سطح کشور شناخته شده است.

- نمایش«اورال»
نویسنده: آی محمد آی محمد، کارگردان: منوچهر آذر
بازیگران: آنه محمد عاج، عبدالخالق حجازی،عبدالحکیم بهرامی،مرحوم نورمحمد گوکلانی، مرحوم منصور اساسی

- نمایش«قره چوئین» و «آتلان اوغلان» نیز در سالهای قبل از انقلاب به روی صحنه رفته و با استقبال چشمگیری مواجه شده اند.

ب)نمایش های بعد از انقلاب اسلامی:
در این زمان، ترکمن ها با بهره گیری از تکنیک های نوین تئاتر، پیشرفت زیادی در این هنر نمودند.
- نمایش«ساقچی»
نویسنده و کارگردان: آنه محمد عاج
بازیگران: مرحوم آنه محمد تاریخی، عاشور بردی عاشوری، عبدالخالق حجازی، نورمحد آق،تورج قدیر زاده، والنتینا بیابانی، خسرو صالحی.
این نمایش در سال 1364 از سوی گروه تئاتر «ذکر» وابسته به اداره کل فرهنگی و ارشاد اسلامی در سالن شهید رجایی گنبد کاووس به روی صحنه رفت و در همان سال در جشنواره تئاتر فجر تهران شرکت نمود.

- نمایش «موسی خان واسب های دشت»
نویسنده :آی محمد آی محمدی، کارگردان:سهراب مغروری
بازیگران: محمد خالدزاده، عبدالخالق حجازی، مرحوم منصور اساسی، یحیی محرم زاده، تورج قدیرزاده
موسی خان و اسب های دشت یکی از پرآوازه ترین نمایش دهه 70 شمسی است که در جشنواره های منطقه ای اهواز و هشتمین جشنواره تئاتر فجر تهران سال 1367 خوش درخشید.

- نمایش«بندی میان شدن تا رفتن»
نویسنده و کارگردان: عبدالحکیم بهرامی
بازیگران: آنه محمد عاج، عبدالخالق حجازی، میترا آهنگری، مریم جهانی،احمد بوتیمار، منصور برزین، حسین فدایی.
این نمایش در سال 1374 در جشنواره های تئاتر استانهای مازندران و گیلان به عنوان برترین نمایش آیینی شناخته شده و جهت شرکت در جشنواره تئاتر فجر که مهمترین رویداد تئاتری کشور است شرکت نمود.در جشنواره گیلان،خانم میترا آهنگری به عنوان بهترین بازیگر زن و آقای آنه بردی وجدانی به عنوان بهترین آهنگساز و آقای عبدالحکیم بهرامی به عنوان بهترین نویسنده و کارگردان معرفی شدند.

- نمایش«نظر قور کاجیق»(نظر ترسو)
نویسنده:جعفر آقا جعفری و حمید رضا میرزایی، کارگردانان: رضا میرزایی، مرحوم منصور اساسی
این نمایش هم توسط مرحوم منصور اساسی و هم توسط آقای حمید رضا میرزایی کارگردانی شد که این کار با بازیگران متفاوتی انجام گرفت. بازیگران (به کارگردانی حمیدرضا میرزایی) :اسفندیار قرنجیک، اسماعیل عطالر، حسین فدایی، غدیر فدایی، حسین رحیمی، ایرج رجبی، مهدی سعیدی، کامران سعادتی
این نمایش به کارگردانی آقای منصور اساسی در سال 1372 در جشنواره تئاتر کودک ونوجوان همدان به روی صحنه رفته است.

- نمایش خیابانی«آی ترک-گون ترک»
نویسنده و کارگردان: حمیدرضا میرزایی(1381)
بازیگران: اسفندیار قرنجیک، اسماعیل عطالر، مهدی میرزایی،محمود وطنی، ایرج رجبی، آیدین دیانی
این نمایش در جشنواره تئاتر استان گلستان و نیز بیست و یکمین جشنواره تئاتر فجر تهران به عنوان نمایش برتر شناخته شد و اسفندیار قرنجیک و مهدی میرزایی به عنوان بازیگران برگزیده وحمیدرضا میرزایی به عنوان بهترین کارگردان معرفی شدند.

- نمایش«عروس باران»
نویسنده:حسین رحیمی-کارگردان:حسین یاسمی(1381)
بازیگران:اسفندیار قرنجیک،شهره رعایتی،غدیر فدایی،احمد کولف،حسین فدایی
این نمایش در جشنواره های تئاتر استان گلستان وجشنواره تئاتر منطقه ای یزد وجشنواره بین المللی فجر در بخش مهمان شرکت نمود.

- نمایش«زنی در زنجیر»
نویسنده:آی محمد آی محمدی، کارگردانان: تورج قدیرزاده، حیبن یاسمی
بازیگران: خدیجه راحتی،حمید میرزایی،اسفندیار قرنجیک،حسین فدایی،الهام رحیمی،اسماعیل عطالر، ایرج رجبی،فائزه فدایی،عادلی فدایی،آزاده علی،سید علی فخر حسینی
این نمایش در جشنواره های تئاتر استان گلستان وجشنواره منطقه ای تئاتر بجنورد در سال1382شرکت نمود.

- نمایش«مهتاب در قالی»
نویسنده وکارگردان:حمیدرضا میرزایی(1383)
بازیگران:اسفندیار قرنجیک، الهام رحیمی، عادله فدایی، آیدین دیانی، مصطفی مسلمی
این نمایش پس از موسی خان و اسبهای دشت، پرآوازه ترین نمایش ترکمنی است. این نمایش در جشنواره های تئاتر استان گلستان (جشنواره منطقه ای شاهرود) جشنواره تئاتر بومی تیرنگ ساری و جشنواره بین المللی تئاتر بجر شرکت نمود. اسفندیار قرنجیک به عنوان بهترین بازیگر مرد و الهام رحیمی بهترین بازیگر زن و آیدین دیانی بهترین آهنگساز و مصطفی مسلمی بهترین طراح صحنه و حمیدرضا میرزایی بهترین نویسنده و کارگردان معرفی شدند.

- نمایش «افسانه آلتین آی» (ماه طلایی)
نویسنده:مرحوم قربان دردی طغانپورف کارگردان:علی اصغر نادعلی(1384)
بازیگران:اسفندیار قرنجیک،الهام رحیمی، شطیطه مازنی، نوشین سازگار،مینا سنچولی
این نمایش در جشنواره تئاتر استان گلستان شرکت نمود و اسفندیار قرنجیک به عنوان بازیگر دوم مرد وخانم شطیطه مازنی بازیگر دوم زن و علی اصغر نادعلی کارگردان دوم جشنواره شد.

- نمایش «پرنده ای در آسمان آلاگل می خواند»
نویسنده و کارگردان:حسن رحیمی (1386)
بازیگران: اسفندیار قرنجیک، محمد خالد زاده، متین خزینی، تورج قدیرزاده، نرگس مکاری، احمد نظامی، حسین فدایی، احمدکولف، علی عربی
این نمایش در جشنواره تئاتر استان گلستان و جشنواره منطقه ای بیرجند شرکت نمود. اسفندیار قرنجیک، محمد خالد زاده و تورج قدیرزاده، به عنوان بازیگران معرفی شدند.

- نمایش «ستاره و آلاچیق»
نویسنده و کارگردان:حمیدرضا میرزایی (1387)
بازیگران:اسفندیار قرنجیک، جمیل ایری، مصطفی مسلمی، مهدی میرزایی
این نمایش در جشنواره تئاتر خیابانی مریوان برگزیده شد و به جشنواره تئاتر بین المللی فجر به تهران اعزام گردید و یکی از نمایشهای خیابانی موفق جشنواره بود.

- نمایش«فرزند آزادی»
نویسنده و کارگردان: مرحوم قربان دردی طغانپور (1388)
بازیگران:اسفندیار قرنجیک، محمد خالد زاده، بگنج طغانپور، نرگس مکاری، حمید تکه، مجید تکه، آی محمد مقیمی، سولماز تکه، سولگون تکه، گلشاد گرگانی، حمید وجدانی، الهام رحیمی، مینا رجب زاده، پژمان فردین، معصومه رجب زاده
این نمایش درباره مختومقلی فراغی بوده ودر سومین کنگره بین المللی مختومقلی فراغی در مجتمع فرهنگی هنری گنبدکاووس به روی صحنه رفت و مورد استقبال مهمانان داخلی و خارجی جشنواره قرار گرفت.

فصلنامه فراغی- شماره 34