سنتهای فرهنگی ترکمن در زندگی زنان و دختران ترکمن صحرا

ترکمنها از 6 هزار سال پیش در منتهاالیهن منطقه شمالی سواحل دریاچه اشیق گل، در کنار مسیر دریا و رود جیحون اقامت داشته اند. محدوده ترکمنستان کنونی که از دیرباز مسکونی بوده است، همواره جزئی از حکومتهای ایران یا کوشانیان سعدی (حکام آسیای مرکزی و بخشی از افغانستان فعلی) بوده و از وجود حکومت محلی اطلاعی در دسترس نمی باشد. و اما تاریخ جدید ترکمنهای ایران، باید گفت که با امضای قرارداد رسمی مرزبندی بین ایران و روسیه در دسامبر 1881 ـ 1260ه··· میلادی بین دو کشور مرزهای بین دو کشور به وسیله عوامل جغرافیایی تعیین شد. مطالعه گذشته فرهنگی ترکمنها که در ابتدا به نام «اغوز» شناخته شده اند وجود رابطه به تعالیم «قورقوت آتا» یا «دده قورقوت» را به ثبوت می رساندند. قورقوت آتا بنا بر قولی با الهام از تعالیم دین مبین اسلام قوم خود را به پذیرش آیین دین اسلام دعوت می کنند. از آن پس ساختار فرهنگی، اجتماعی ترکمنها بر مبنای آموزشهای اسلامی شکل می گیرد. این آموزشها با گذشت اعصار به عنوان اعتقادات و باورهای جدایی ناپذیر در احیای فرهنگی ترکمنها محسوب می گردد. به همین خاطر اعتقاد راسخ و تعصب در دین زبانزد

بوده است.

سنتهای فرهنگی

ترکمنها از فرهنگ بسیار غنی برخوردار بوده اند. دختران ترکمن با سرودن ترانه هایی که اصطلاحا (لاله) گفته می شود به بیان افکار و احساسات خود می پرداخته اند. لاله در شبهای مهتابی به صورت دسته جمعی خوانده می شود. روش اجرای مراسم لاله بوقوردان لاله (صدایی که از گلو خارج می شود) و حممل لاله (صدایی که با حرکات تمامی بدن همراه است). در آغاز عبارت (لاله لاله جانا لاله) مرسوم است. از مشهورترین لاله ها (چونقیر قوی) است که سرنوشت دختری را بیان می کند که او اجبارا عروس دیار غریبه شده است. بیت اول این سروده چنین است:

«اگر به چاه عمیقی سنگ بیاندازی گم می شود مادرجان، اگر هم به جای دور دختر بدهی گم می شود مادر جان».

غیر از لاله ها که در طول ادوار موضوع مفاهیم آن تغییر یافته، هودی نقش در بیان عواطف قشر زنان ترکمن داشته است و منبع غنی برای شناسایی فولکور ترکمن بشمار می رود، زمزمه های مادران به نام (هودی) نمونه ای از آثار فرهنگی زبان ترکمنی است که بر بالین فرزند خود می خوانند.

اسطوره ها در فرهنگ ترکمن

در بین ترکمنها اسطوره ها نقش مهمی دارد. از مشهورترین اسطوره ترکان ارگنه گون داستان گم شدن قوم در کوههای ارگنه گون و بازگشت موفقیت آمیز به سرزمین پدری است. یکی دیگر از افسانه های قدیمی ترکمن داستان پیدایش اقوام یموت، تکه و گوگلان است. مطابق این داستان نیای بزرگ ترکمنها سه زن داشت که در ایام حاملگی هر کدام از زنها از شوهر شکارچی خود تقاضای گوشتی را می کنند. شوهر برای زن اول قوچ کوهی را شکار می کند و می آورد. برای زن دومش شکاری پیدا نکرده و در نتیجه گرگی را شکار کرده و جگر آن را برای زنش می آورد. برای زن سومش گوسفندی آبی رنگ و لنگان را شکار می کند. هنگام تولد پسران، زنان برای آنها از شوهر خود تقاضای اسم می کنند. شوهر برای پسر اول نام «تکه» (به قوچ کوهی در ترکمن تکه گفته می شود)، فرزند دوم «یموت» و برای فرزند سوم نام «گوگلان» آبی لنگ را انتخاب می کند. بنابراین گفته می شود نسل تکه ها مردمانی با فکر و هنرمند، نسل یموت مردمانی مثل گرگ شجاع و دلیر و نسل گوگلان عاشق و شاعر خواهند شد.

پوشش ترکمنها

لباس ملی ترکمنها جذابیت خاصی دارد. لباس ابریشمی و دوخت و دوزهای زیبا مخصوصا پوشش زنان ترکمن هنوز یادآور زندگی کهن ترکمنها به شمار می رود، لباس

ترکمنی به وسیله دستگاه «چتاراب» به عمل آمده و با رنگهای طبیعی پوست انار، گیاهان رنگزا، رنگ آمیزی می شود.

پوشش زنان ترکمن

لباس زنان ترکمن سرشار از تنوع و زیبایی است و برای هر دوره سنی نوع پوشش متفاوت است. کلاهی که دختران ترکمن بر سر می گذارند، بوریک، تاسرگ، تاخیه نامیده می شود. روی این کلاه که به صورت گرد و دارای برجستگی می باشد، با پولک و قوبلک های نقره ای تزیین می دهند. دختران موهای خود را به صورت چهار رشته بافته، دو رشته از جلو و دو رشته به عقب می دهند. موها را با آویزهایی از جنس طلا و نقره به نام «ساچ باغ» (موبند) می آرایند. در نوک و تابَکهای لوله ای شکل به هنگام نامزد شدن پر پرنده ای به نام «ارتاغه» قرار می دهند، به این دختر اوتاغه لی قیز می گویند.

سینه ریز درشتی بر گردن می آویزند به نام «بقو» و بر یقه پیراهن گل سینه می آویزند. شلوار زنانه (بالاق) دارای نقوش زیبا و قدیمی است که در انتهای پاچه شلوار سوزن دوزی می شود. نقوش آن که به نام «ایق اورنی» گفته می شود، متنوع است.

دویه کله (سر شتر)، سگررمه چویچه (نقش جوجه)، واخ ارمان، ایکی حورمان و علاوه بر آن نقوش قوش قانات، قویماق، تکه نقش، موی نقش، بوستانی نیز کاربرد دارد.

پیراهن زنان سه قسمت دارد. آستین (نیگ)، پهلو (یان)، دامن (آشری). دختران ترکمن از کمربندهایی به نام «هونجی قوشاق» استفاده می کنند. کفش آنان به نام گل میخ لی و قرمه کوش توسط کفاشهای محلی و هنرمندان دوخته می شود. تاج عروس به نام آلین دانگی از نی های بسیار باریک شبیه به جارو بافته شده و دور آن را با پارچه می دوزند و زیور پیشانی (آلین شای) را بدان وصل می کنند. فلسفه این نوع کلاههای بلند زنان را باید در رمز و راز روزهای نبرد و جنگ جستجو کرد. زیور پیشانی به نامهای گوناگونی از قبیل «ایگمه»، «اوریما» و «آلین شای» است.

دختران برای دوران عروسی نیم تنه مخصوصی به نام (چاووت) دارند که پر از سوزن دوزی و آویزهایی از سکه و پولکهای نقره ای است. روسری نسبتا ضخیم آنان با سوزن دوزی به نام (کورته ـ کورتکین) است.

به تدریج که زن ترکمن به سنین میانه پا می نهد از بلندی (تاج عروس) کاسته می شود، (هر سال به اندازه دو انگشت) و در این زنان نام (تبرک) دارد. پیشانی بند زنان رنگ سیاه می گیرد که این رنگ نشانه کارکشتگی و کسب تجربه است. بر خلاف زنان جوان که رنگ قرمز به نشانه شادابی، رنگ پیشانی بند آنان است و در مرحله پیری زنان پیر ترکمن، پیشانی بند سفید به نشانه آنکه نوه دختری را عروس کرده و برای نوه پسری اش نیز عروس گرفته است.