موسیقی ترکمن

موسیقی ترکمن

بطورکلی انسان دارای نیازمندیهایی است که به دو دسته تقسیم می شوند.نیازمندیهای مادی و نیازمندیهای غیرمادی مثل حکومت، مذهب ، فرهنگ ، هنر و آداب و رسوم که در این میان هنر بعنوان پاکترین و شفاف ترین آینه ی فرهنگ ، نمایانگر جایگاه فرهنگی هر جامعه است. موسیقی بعنوان یک جزئی از هنر نمایانگر مجموعه احساسات و عواطف مردم یک قوم است که از نسلی به نسل دیگر از ازمنه ی قدیم به زمان حال انتقال و از زمان حال به آینده منتقل می شود و با روح و جان مردم آمیخته است. در میان موسیقی های کشور ایران موسیقی ترکمن در شمال ایران همچون موسیقی های کردی، لری، سیستانی ، آذری ، گیلکی و ... از جایگاه خاصی برخوردار است و روح و جان این قوم را در غم ها، شادی ها، دردها، و مصیبتها همراهی کرده و از تنهاییها نجات بخشیده است.

امروزه در ترکمن صحرای ایران نوای موسیقی ترکمنی گویی مظهر و سنبل شادی و اتحاد و افتخار این قوم    می باشد و به این منطقه رنگ و بوی خاصی داده است . این هنر دارای سابقه ی تاریخی بسیار طولانی می باشد که از گذشته ی آن اطلاعات زیادی موجود نمی باشد «تنها در قرن هفتم و هشتم میلادی منابع اطلاعاتی ضعیفی مربوط به اغوزها ما را در تحولات موسیقی این قوم آشنا می کند» 

مقامات در موسیقی ترکمنی

هر صوت یا علامتی برای آن که مفهومی داشته باشد باید در یک زمینه یا متن قرار گیرد. الگوهای موسیقی را اصطلاحاً زمینه یا مقام می نامند.

«زیگمونت اسپات» در کتاب خود «چگونه از موسیقی لذت ببریم»مقام را چنین تعریف   می کند «مجموعه اصوات پی در پی یک دستگاه را، با فواصل بین اصوات آن مقام گویند. و یا به عبارتی مقام ترتیب مشخصی از اصوات با فواصل معین است که یک قطعه موسیقی در آن فواصل نواخته می شود.» 

موسیقی ترکمنی نیز در ردیف موسیقی های مقامی شناخته می شود که در مقایسه با موسیقی غیر مقامی از محتوای عمیق تر و گستردگی بیشتری برخوردار است.  موسیقی بزرگ ترکمنی را «موقام» یا مقام می گویند.  مقامات نیز به دو گروه «خلق مقامی»(مقامات مردمی) و «حان موقامی» (مقامات درباری) تقسیم می شوند. 

«خلق موقامی»(مقامات مردمی) یعنی هنر عامه ، تجلّی ذوق و فکر و احساس انسان عامی به صورت آثار هنری بدون هیچ تکلّف و در نهایت ساده اندیشی . هنری که بر واقع گرایی و بی پیرایگی و ادیشه ی جمعی استوار است. در مقامات مردمی کلیه ی آثار آهنگ سازان برگرفته و جوشیده از بطن مردم بوده و از محتوای غنی و پرباری برخوردار است. لاجرم مورد قبول و تحسین عامه مردم نیز است. و بقول میخاییل ایوانویچ گلینکا«موسیقی را مردم به وجود می آورند و آهنگ سازان آن را تنظیم می کنند». 

«حان موقامی» (مقامات درباری) یعنی هنر خاصّه ، هنر تفاخر ومدح و ستایش خانها و بیگ ها ، هنر قرار دادی و واقع گریز که بر اندیشه و خصلت فردی و سلیقه شخصی متکی است. هر چند که اینگونه مقامات مدتهاست که از میان رفته است. زیرا مردم در خلاقیت هنری خویش هرگز وقفه ای روا نمی دارند. از میان صدها و هزاران ملودی آنهایی که بهترین هستند با گذشت سالها به وسیله ی مردم برگزیده می شوند و بر جای می مانند. «م.ای.کالنین» در این زمینه می گوید :«مردم حکم جویندگان طلا و برلیان را دارند برمی گزینند، حفظ می کنند، همراه می برند و در طول سالیان دراز آن را می تراشند و صیقل می دهند، و آنچه بوجود می آید و باقی می ماند محصولی است که در آن نبوغ بکار رفته است و ارزش فراوان یافته است.» 

لازم به یادآوری است موسیقی خلق موقامی خود به بخشهای مختلفی تقسیم می شود که هر یک در جایگاه خود بکار می روند و مفهوم خاص خود را دارند.

موقام لر(مقامات)    

ادبیات مکتوب اساساً از ادبیات شفاهی خلق نشأت گرفته است و ادبیات 

مکتوب ترکمنی که در نزد ترکمنهای صحرای ایران موجودیت یافته است تقریباَاز پانصد سال پیش آغاز می شود. ولی ادبیات شفاهی یا فولکور این مردم، کهن سال، غنی و سرشار است و در مدنیت های ملل هم جوار تأثیر فراوانی بجا نهاده است.

همه ی داستانهای فولکوریک مردم ترکمنی ، تحت تأثیر سنت داستان گویی بخشی ها  تلفیقی هستند از نظم و نثر. این دو قسمت عموماً پیوند عضوی با هم دارند. بنا بر سنّت ، بخشی بخشهای نثر را تعریف می کند، و بخش های نظم را که با احساسات و عواطف و هیجانات و اضطرابات قهرمان ارتباط عمیق دارد، با آهنگی متناسب و با همراهی ساز می خوانند. بخشی وقتی به قسمتهای شور انگیز نظم می رسد، با بر زبان آوردن عباراتی نظیر«بگذار تا از ساز کمک بگیرم» و ... شروع می کند به نواختن و خواندن.

«آیدیم» مهم ترین بخش ادبیات شفاهی مردم ترکمنی است که اکثراً بوسیله ی «بخش»ها ابداع و شیاع می یابند. «آیدیم» معنای «سخن موزون و منظوم» را می دهد و حاوی عشق ، قهرمانی ، زیبایی های طبیعت و ستایش حیوانات بخصوص اسب است. «اسپنسکی» یکی از بزرگترین محققین موسیقی روس که تمامی موسیقی های اقوام ترک زبان آسیای مرکزی را به نت آورده و تحقیقات گسترده ای در انواع موسیقی این مناطق نیز بعمل آورده ، پس از مطالعات فراوان در فولکور ترکمنی ، «آیدیم » ها (مقامات) را به انواع زیر تقسیم کرده است:

1- آثار دینی و اخلاقی.

2- آثار پر مضمون و حز ن انگیز هجران، شکوه و شکایت از زندگانی.

3- آثار جنگی و شکارچی گری.

4- آثار عاشقانه.

5- آثار درمانی (البته نه از نوع جادوگری وشامانی).

6- آثار تاریخی. 

آیدیم ها  و منظومه های ترکمنی در واقع رمان های عامیانه هستند که از نظر حجم بیشتر و گسترش وسیع، دارای اهمیت اند و به دست بخش ها آفریده می شوند. منظومه ها در مجالس مردم سروده می شوند. نظیر جشن های عروسی که چند شب پیش از جشن سُرایش آن آغاز می شود. بخش های نثر را روایت می کنند و پاره های نظم را در آیتم ها و آهنگ های گوناگون می خوانند.

مروری بر سایر مقامات 

در موسیقی ترکمنی مقامات و قطعات و فراوانی وجود دارد که تعداد آنها حدوداً به پانصد مقام می رسد. که هر کدام از حادثه و حکایتی سخن می گویند. این مقامات و ساخته ها بعضی کوچک و برخی بزرگ و عظیم اند که تعدادی از آنها برای آواز و تعدادی نیز برای سازها بوجود آمده است ولی مجموعه ی آنها در برابر ما دنیای وسیع و بی انتها و ژرف و عمیقی از احساس و تفکر تصوّر می گشایند.

مردم ترکمن نسبت به موسیقی خود شناخت کافی دارند، عموماً اسامی مقامها و قطعات مختلف و متنوع آن را می دانند و این نشانه ی بارز پیوند موسیقی با مردم منطقه است. اسامی برخی از مقامهای ترکمنی عبارتند از:

1- قونگئر باش موقامی.

2- گوک دِبه موقامی.

3- بال صایاد موقامی.

4- آیرا لئق موقامی.

5- ارکِک لیک موقامی.

6- اوچو را دئم موقامی.

7- آت چایان موقامی.

8- بِرکه لی چو قای موقامی.

9- کِج پِلِک موقامی.

10- یاختی لئق موقامی.

11- آزاد لئق موقامی.

12- قئرق در موقامی.

که هر کدام از آنها داستان و نحوه ی آفرینش خاص خود را دارند.

نقش پیام رسانی موسیقی ترکمنی

موسیقی ترکمنی را از نظر اینکه چه پیامی را می رساند به انواع مختلف تقسیم کرده اند:

1- موسیقی عاطفی

در این نوع موسیقی افراد با آوایی حزین پیام و احساس خود را نسبت به شخص مورد نظر ابراز می کنند. اصولاً در بین ترکمنها مادران ترکمن پیام و احساسات و آرزوهای خود را نسبت به فرزندان خود از طریق خواندن لالایی ابراز می دارند. این گونه موسیقی لالایی ترکمنی را «هودی» می نامند.

2- موسیقی تغزلی

خواننده سوز و گداز عاشقانه و شرح دوری و فراق معشوق را بیان می کند.

«لأله» را دختران جوان در جمع هم سن و سالان خود می خوانند و شور و هیجان ایجاد می کنند.

چوپانی خوانی توسط چوپانان بصورت نواختن نوای نی اجرا می شود که در اینصورت به همراه نواختن نی شکایت خود را از سختی روزگار و ...می سرایند و می خوانند. 

3- موسیقی حماس- رزمی

در این گونه از موسیقی ، خواننده همراه با نواختن دوتار به خواندن اشعاری که در شرح قهرمانان و حماسه آفرینان وجنگجویانی است را می خوانند.

4- موسیقی بزمی

مخصوص مراسم عروسی و جشنهای شاد می باشد که خواننده با نواختن دوتار و کمانچه موجب شادمانی مراسم   می شود.

5-  موسیقی آیینی

این موسیقی در آیین ها و مراسم خاصی اجرا می شود، و در آن رابطه ی انسان با خدا و مفاهیم معنوی زندگی بیان می شود. این نوع موسیقی در چهار شکل «مولودی خوانی»، «نوحه خوانی»،   «ذکر » و «پُرخوانی» در میان مردم رخ می نماید. که هرکدام کاربردی ویژه و میدان عمل خاص خود را دارا می باشند. 

 شیوه و شکل های اجرایی موسیقی ترکمنی 

موسیقی ترکمنی از نظر شکل اجرای آن بشرح ذیر می باشد:

1- سازی

در این شکل فقط در آیین «پُرخوانی» اجرا می شود، نوازندگان به نواخت دوتار می پردازند، بدون این که کسی آواز بخواند.

2- آوازی

این نوع شامل آوازهایی است که بدون ساز و آهنگ همراه است مثل هودی، مولودخوانی، نوحه خوانی و ذکر.

3- سازی- آوازی

رایج ترین شکل اجرایی موسیقی ترکمن ها می باشد. نقل خوانی ، شب خوانی ، چوپانی خوانی و لأله خوانی گونه های مختلف این شکل می باشند.که گروه نوازندگان از دو نفر دوتارزن و یک نفر نوازنده- ی کمانچه تشکیل شده است سازها یشان را با هم «هم کوک» می کنند و شروع به نواختن آهنگی می کنند . ابتدا قطعه ای را بعنوان پیش در آمد و در اصطلاح ترکمنی «پیاده» می نوازند، سپس وارد آهنگ اصلی می شوند و پس از آن شروع به خواندن می نمایند. 

سبکهای نوازندگی در موسیقی ترکمن

بین مسایل جغرافیایی و سبکهای موسیقی ترکمن یک ارتباط و وابستگی خاص وجود دارد که نمی توان آنها را از هم منفک ساخت و بصورت انفرادی مطالعه نمود. بنابراین مطالعه جغرافیایی و فرهنگی هر منطقه بهترین و سیله ی شناخت و ارزیابی شیوه های اجرایی و سبک های رایج موسیقی ، همچنین تعیین نوع اختلاف میان آنهاست.

برخی از سبکها عبارتند از: موسیقی دشت، موسیقی کوهپایه، سبک آخان ، سبک ماری ، سبک سالور ، سبک ساریق، سبک چاودئر، سبک یموت، سبک گوکلان ، سبک آرقاچ و سبک دامنه.